 |
IŁŻA |
Iłża to jedno z najstarszych miast w powiecie radomskim, w województwie mazowieckim. Leży 30km na południe od Radomia, w dolinie rzeki Iłżanki, na Przedgórzu Iłżeckim, na pograniczu Gór Świętokrzyskich i Niziny Mazowieckiej. Iłża ma około 5,4 tys. mieszkańców, a cała gmina ponad 15 tys.
Iłża istniała już we wczesnym średniowieczu. Prawa miejskie uzyskała w 1239 r. Rozwój zawdzięcza głównie biskupom krakowskim, którzy mieli tutaj jedną ze swoich siedzib - początkowo drewniane grodzisko, a następnie zamek na wzgórzu, wybudowany wg wzmianek Jana Długosza na początku XIV wieku przez biskupa Jana Grota, a rozbudowany przez kolejnych biskupów krakowskich. Ruiny tego zamku można zwiedzać do dzisiaj.
Wzdłuż rzeki Iłżanki istnieją liczne stanowiska archeologiczne wskazujące na działalność człowieka na tym terenie już przed 10-11 tysiącami lat. Ludzie z tego okresu zajmowali się głównie wydobyciem krzemienia czekoladowego, jego wstępną obróbką oraz wyrobem narzędzi. Są też stanowiska pokazujące osady ludzkie z okresu brązu 1700 lat p.n.e., okresu rzymskiego oraz wczesnośredniowiecznego.
Pierwsze ślady osadnictwa na terenie Iłży pochodzą z X i XI wieku. W XII i XIII wieku istniało grodzisko stojące na straży osady rzemieślniczo-handlowej. Pozostało po nim wzgórze zwane "Kopcem Tatarskim", znajdujące się obecnie nieopodal miasta. Stare grodzisko i osada były zwane w późniejszych wiekach Starą Iłżą lub Starym Miastem. Iłża jako miasto pierwotnie lokowane było na prawie niemieckim. W XIII wieku podczas najazdów tatarskich miasto było dwukrotnie niszczone. Na przełomie XIII i XIV wieku nastąpiła ponowna lokacja miasta na prawie magdeburskim z widocznym do dzisiaj układem urbanistycznym.Już w XV wieku funkcjonowała tutaj szkoła parafialna, w której pobierali nauki późniejsi liczni absolwenci Akademii Krakowskiej, m.in. znani synowie mieszczan Jakub Starszy (astronom, wraz z Kopernikiem uczeń Wojciecha z Brudzewa) i Jakub Młodszy (jeden z pierwszych propagatorów ruchów reformatorskich w Polsce).
W XVI wieku miasto mogło pochwalić się urządzeniami sanitarnymi: wodociągiem, kanalizacją i łaźnią miejską. Ulice częściowo były wybrukowane, a na rynku stał okazały ratusz z salą obrad rady miejskiej, archiwum, więzieniem i składami kupieckimi. W XVII wieku do ratusza dobudowano wysoką wieżę z dzwonem. Miasto było otoczone murem.
O wielkości miasta Iłży "złotego wieku" świadczą liczne wizyty w tutejszym zamku królów polskich i biskupów krakowskich. Te wizyty dodawały miastu splendoru i były okazją do nadawaniu przywilejów, które przysparzały mieszczanom bogactwa. Ze znamienitszych gości, oprócz biskupów krakowskich, można wymienić królów: Władysława Jagiełło, Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunta Starego, Zygmunta III Wazę, Władysława IV Wazę oraz nuncjuszy i legatów papieskich. Ogromny wkład w rozwój Iłży i regionu wniósł pochodzący z Iłży Marcin Szyszkowski - biskup krakowski, wcześniej biskup łucki i płocki.
Wojny w drugiej połowie XVII wieku przyniosły upadek miastu i zamkowi. Wycofujące się wojska szwedzkie w 1656 roku zniszczyły miasto i zamek pozostawiając je w ruinie. Kolejny najazd Szwedów, późniejsze rozruchy i epidemia zarazy dopełniły spustoszenia. W czasie prac Sejmu Czteroletniego szlachta wystąpiła przeciwko kościołowi, co doprowadziło pod koniec XVIII wieku do przejęcia miasta i dóbr biskupa krakowskiego przez Skarb Państwa. Wtedy też w Iłży osiedlili się Żydzi.Po rozbiorach Iłża dostała się pod panowanie Austrii, a następnie po Kongresie Wiedeńskim weszła do Królestwa Polskiego. Iłża została ujęta w planach Stanisława Staszica dotyczących rozbudowy przemysłu Zagłębia Staropolskiego. Przybyła tutaj z Wysp Brytyjskich rodzina Sanderlandów założyła fabrykę fajansu. Nadal działały liczne warsztaty garncarskie oraz młyny, garbarnie, tartak, farbiarnia, olejarnia, wiatrak i piec wapienniczy.
W czasie powstania listopadowego w Iłży rozegrała się poważna bitwa i miasto zostało doszczętnie zniszczone. Podczas powstania styczniowego Iłża także była świadkiem zaciętych walk. Wielu obywateli zginęło o czym świadczą mogiły powstańcze. Wielu zostało uwięzionych, powieszonych lub wywiezionych na sybir, m.in. burmistrz Franciszek Ochyński. Po powstaniu styczniowym Iłża utraciła prawa miejskie, ale nadal była siedzibą władz powiatu iłżeckiego.
Mocno związany z Iłżą był poeta i malarz Bolesław Leśmian (Lesman). Jego matka pochodziła z Iłży z rodziny Sunderlandów. Leśmian często bywał w Iłży i to tutaj właśnie poznał miłość swego życia Dorę Lebenthal i napisał cykl wierszy "W malinowym chruśniaku". Ten romans opisywał w swoich wspomnieniach stryjeczny brat Leśmiana - Jan Brzechwa, który także w Iłży bywał w latach swojej młodości. A propos poetów, wcześniej w Iłży często gościł Jan Kochanowski - kilka fraszek tutaj napisał.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku utrzymano powiat iłżecki, ale z siedzibą w Wierzbniku. Iłża po I wojnie światowej była poważnie zniszczona i prawa miejskie odzyskała dopiero w 1926 roku. W latach 30 XX wieku miasto posiadało wybrukowane ulice z chodnikami, kilka mostów oraz małą elektrownię. Iłża była siedzibą sądu, urzędu notarialnego i hipoteki, żydowskiego banku spółdzielczego i Komunalnej Kasy Oszczędnościowej. W mieście funkcjonowała szkoła powszechna, prywatne gimnazjum i szpital.
Na początku II wojny światowej, 8 i 9 września rozegrała się bitwa pod Iłżą. Wycofujące się dywizje armii "Prusy" wychodząc z okrążenia zadały Niemcom ciężkich strat. W czasie wojny rejon Iłży był terenem działań licznych ugrupowań partyzanckich. Żydzi z Iłży i okolic zostali skupieni w getcie, a następnie zgładzeni w obozie zagłady w Treblince. Część ludności polskiej została wywieziona na roboty do Niemiec. Wyzwolenie przyszło 16 I 1945 roku.
Po wojnie komunistyczne władze nie rozwijały miasta ze względu na jego kościelne tradycje i związki z biskupstwem krakowskim. Dopiero lata 60 i 70 przyniosły rozwój Iłży dzięki budowie Zakładów Górniczo-Hutniczych Zębiec i Zakładów Części Samochodowych. Rozbudowały się także osiedla mieszkaniowe w zabudowie jedno i wielorodzinnej. Zwiększająca się liczba mieszkańców i rozwój przemysłu wymusiły także rozbudowę infrastruktury miejskiej.
 |